Bezpieczna praca na budowie. Ochrona przed porażeniem

Zakres kontroli powinien obejmować sprawdzenie przestrzegania przez kierownika budowy postanowień zawartych w rozporządzeniu określającym warunki bhp na terenie budowy (rozporządzenie ministra infrastruktury z 6 lutego 2003 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy podczas wykonywania robót budowlanych). Przed przystąpieniem do realizacji robót kierownik powinien opracować w ramach planu bezpieczeństwa i ochrony zdrowia – BIOZ (określonego w rozporządzeniu ministra infrastruktury z 23 czerwca 2003 r. w sprawie informacji dotyczącej bezpieczeństwa i ochrony zdrowia oraz planu bezpieczeństwa i ochrony zdrowia) instrukcję bezpiecznego wykonywania prac. Z treścią tej instrukcji powinien zaznajomić pracowników w takim zakresie, jaki odpowiada wykonywanym przez nich czynnościom. Przepisy rozporządzenia w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy podczas wykonywania robót budowlanych przewidują również konieczność oznakowania i oświetlenia przejść i stref niebezpiecznych.

Ponadto strefy niebezpieczne należy oznakować i ogrodzić w sposób uniemożliwiający dostęp osobom postronnym. Do stref niebezpiecznych należą m.in. rejony pracy dźwigów i żurawi, miejsca zagrożone spadaniem z wysokości przedmiotów, miejsca wykonywanych głębszych wykopów, a także rejony w pobliżu istniejących sieci podziemnych i nadziemnych, w tym elektroenergetycznych kablowych i napowietrznych.

Kierownik budowy jest zobowiązany do właściwego zagospodarowania terenu budowy, to znaczy:

• ogrodzenia terenu (wysokość ogrodzenia – minimum 1,5 m),
• wyznaczenia stref niebezpiecznych,
• wykonania dróg, wyjść i przejść dla pieszych,
• doprowadzenia „mediów” potrzebnych na budowie (energia elektryczna, woda itp.),
• zapewnienia odprowadzenia lub utylizacji powstających na budowie ścieków i odpadów,
• urządzenia zaplecza higienicznosanitarnego i socjalnego,
• zapewnienia oświetlenia naturalnego i sztucznego,
• zagwarantowania właściwej wentylacji miejsc pracy,
• zapewnienia łączności telefonicznej,
• urządzenia składowiska materiałów i wyrobów,
• wyznaczenia miejsca postojowego dla pojazdów używanych przy realizacji robót.  

Sprawdzenia wymaga także, czy zgodnie z przepisami odbiorniki energii elektrycznej połączone są bezpiecznie z rozdzielnicami, a przewody elektryczne – zabezpieczone przed uszkodzeniami mechanicznymi.

Instalacje i urządzenia elektryczne na terenie budowy muszą być zgodne nie tylko z przepisami, które zawierają wymagania ogólne, ale także spełniać szczegółowe zapisy zawarte w Polskich Normach. Podstawową PN jest arkusz z serii o zbiorczym numerze 60364 część 7–704 zawierający wymagania, które muszą spełniać instalacje na terenie budowy lub rozbiórki (PN-HD 60364–4–41:2017–09 Instalacje elektryczne niskiego napięcia. Część 4–41: Ochrona dla zapewnienia bezpieczeństwa. Ochrona przed porażeniem elektrycznym).

Dodatkowe zalecenia zawierają również dwie inne normy. Arkusz oznaczony jako część 4–41 dotyczy ogólnych zasad ochrony od porażeń (PN-HD 60364–5–54:2011 Instalacje elektryczne niskiego napięcia. Część 5–54: Dobór i montaż wyposażenia elektrycznego. Uziemienia, przewody ochronne i przewody połączeń ochronnych), a część o numerze 5–54 uziemień, przewodów ochronnych i przewodów połączeń ochronnych [PN-EN 60529:2003 Stopnie ochrony zapewnianej przez obudowy (kod IP)]. Natomiast odrębna Norma PN-EN 60529:2003/A2:2014–07[Stopnie ochrony zapewnianej przez obudowy (kod IP)] określa warunki ochrony od wpływów zewnętrznych w tzw. kodzie IP. Kontrolą należy objąć wybór środków ochrony przed porażeniem prądem elektrycznym. Zgodnie z Normą PN-HD 60364–4–41:2017–09 (Instalacje elektryczne niskiego napięcia. Część 4–41: Ochrona dla zapewnienia bezpieczeństwa. Ochrona przed porażeniem elektrycznym) dobór tych środków zależy od tego, w której strefie są użytkowane instalacje i urządzenia elektryczne. Obszar terenu budowy dzieli się zgodnie z Normą na cztery strefy (tabela 1).

Tabela 1. Podział terenu budowy na strefy w zależności od rodzaju instalacji i urządzeń w niej użytkowanych

W strefie I ochronę podstawową powinna zapewniać izolacja i obudowy o stopniu ochrony co najmniej IP44. Ochronę w przypadku uszkodzenia powinno gwarantować samoczynne wyłączenie zasilania. Dla napięcia 230/400 V samoczynne wyłączenie zasilania powinno nastąpić w czasie krótszym niż 0,2 s. Wynika to z konieczności ograniczenia w warunkach budowy napięcia dotykowego dopuszczalnego długotrwale do wartości 25 V prądu przemiennego i 60 V prądu stałego.

Celowe jest zabezpieczenie terenu budowy i rozbiórki wyłącznikiem ochronnym różnicowoprądowym selektywnym o znamionowym prądzie różnicowym nie większym niż 500 mA zainstalowanym w linii zasilającej urządzenia rozdzielcze nN. Wyłącznik ten zapewnia prawidłową ochronę przy uszkodzeniu nie tylko urządzeń rozdzielczych nN, ale także linii zasilających w strefie II i obudów rozdzielnic strefy III, jest również rezerwowym urządzeniem ochronnym dla strefy IV.

W strefie II ochronę podstawową powinna stanowić izolacja przewodów i kabli, a ochronę w przypadku uszkodzenia wyłącznik ochronny różnicowoprądowy selektywny zainstalowany w strefie I. Linie powinny być prowadzone możliwie najkrótszymi trasami, najlepiej bez skrzyżowań z drogami transportowymi. Linie zasilające powinny być zabezpieczone przed skutkami zwarć i przeciążeń.

W strefie III ochronę podstawową powinna zapewniać izolacja podstawowa i obudowy o stopniu ochrony co najmniej IP44. Ochronę w przypadku uszkodzenia dla sieci 230/400 V powinno zapewniać samoczynne wyłączenie zasilania w czasie nieprzekraczającym 0,2 s. Może ją realizować wyłącznik różnicowoprądowy umieszczony w strefie I.

W strefie IV ochronę podstawową powinny zapewniać izolacja podstawowa i obudowy o stopniu ochrony co najmniej IP44. Uzupełnieniem tej ochrony powinny być wyłączniki ochronne różnicowoprądowe o IΔn ≤ 30 mA. Jako elementy ochrony w przypadku uszkodzenia należy stosować:

• wyłączniki ochronne różnicowoprądowe o IΔn ≤ 30 mA,
• indywidualne transformatory separacyjne.  

W IV strefie powinny być użytkowane urządzenia zasilane napięciem nieprzekraczającym napięcia dotykowego dopuszczalnego długotrwale do 25 V prądu przemiennego lub 60 V prądu stałego (układ SELV) albo odbiorniki, narzędzia i urządzenia o II klasie ochronności.

Narzędzia ręczne zasilane napięciem 230 V lub 400 V powinny mieć obudowy w II klasie ochronności, czyli posiadać podwójną lub wzmocnioną izolację (oznaczaną na tabliczce znamionowej podwójnym kwadratem).

Szczególnie godne polecenia do prac na terenie budowy są narzędzia akumulatorowe. Zestawienie środków ochrony zawarto w tabelach 2 i 3. W praktyce sprawdzenia wymaga także, czy przenośne odbiorniki zaliczane do I klasy ochronności mają wtyczki ze stykami ochronnymi i czy są zasilane z odpowiednich gniazd wtyczkowych.

Przy prowadzeniu działań sprawdzających należy również zwrócić uwagę na obudowy rozdzielnic oraz użytkowanych urządzeń elektrycznych. Urządzenia te powinny być chronione przed pyłem oraz wodą. Wskazane zatem jest, aby miały stopień ochrony określany według Polskiej Normy PN-EN 60529:2003/A2:2014–07 [Stopnie ochrony zapewnianej przez obudowy (kod IP)] nie mniejszy niż IP 65, pomimo że Norma PN-HD 60364–7–704:2010 (Instalacje elektryczne niskiego napięcia – Część 7–704: Wymagania dotyczące specjalnych instalacji lub lokalizacji – Instalacje na terenie budowy i rozbiórki) wymaga tylko, aby był to stopień IP 44.

Tabela 2. Ochrona przeciwporażeniowa w strefach na terenie budowy lub rozbiórki

Tabela 3. Stosowana ochrona dodatkowa w zależności od sieci zasilającej

Zgodnie z ust. 1 w § 59 rozporządzenia w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy podczas wykonywania robót budowlanych przed każdorazowym przystąpieniem do pracy należy sprawdzić działanie ochronnych wyłączników różnicowoprądowych (w praktyce należy to bezwzględnie robić codziennie). Zgodnie z ust. 2 kopie zapisów pomiarów skuteczności zabezpieczenia przed porażeniem prądem elektrycznym muszą być przechowywane przez kierownika budowy.

Kontrolę należy przeprowadzić ponadto przed:

• uruchomieniem urządzenia po dokonanych naprawach lub wymianie części,
• uruchomieniem po miesięcznym lub dłuższym postoju,
• uruchomieniem po przemieszczeniu urządzenia.  

Wymagane jest przeprowadzanie okresowych kontroli stacjonarnych urządzeń elektrycznych pod względem bezpieczeństwa ich działania nie rzadziej niż raz na miesiąc, a także kontrola stanu i pomiaru rezystancji izolacji tych urządzeń nie rzadziej niż raz na pół roku.

Należy przestrzegać, aby wszelkie naprawy i przeglądy urządzeń elektrycznych były odnotowywane w książce konserwacji urządzeń. Ponadto:

1) elektryczne narzędzia ręczne należy kontrolować zgodnie z instrukcją producenta, a wyniki kontroli muszą być zapisywane i przechowywane przez kierownika budowy;

2) sprzęt do spawania elektrycznego powinien spełniać wymagania określone w przepisach dotyczących systemu oceny zgodności oraz być użytkowany zgodnie z dokumentacją techniczno-ruchową − każdy spawany przedmiot powinien być uziemiony;

3) narzędzia elektryczne i oprawy oświetleniowe stosowane przy pracach prowadzonych wewnątrz zbiorników i w innych zamkniętych przestrzeniach powinny pracować przy obniżonym do bezpiecznej granicy napięciu (25 V prądu przemiennego lub 60 V prądu stałego), a transformatory obniżające to napięcie − znajdować się poza strefą zagrożenia.

W pewnych sytuacjach niezbędne jest sprawdzenie formalnych kwalifikacji osób pełniących samodzielne funkcje w budownictwie, ponieważ zdarzają się przypadki, że role takie pełnią przypadkowe osoby legitymujące się niewłaściwymi lub podrobionymi dokumentami. Zgodnie z rozporządzeniem ministra infrastruktury i rozwoju z 11 września 2014 r. w sprawie samodzielnych funkcji technicznych w budownictwie (rozporządzenie uchylone i zastąpione rozporządzeniem ministra inwestycji i rozwoju z 29 kwietnia 2019 r. w sprawie przygotowania zawodowego do wykonywania samodzielnych funkcji technicznych w budownictwie) kierownikiem budowy, kierownikami robót branżowych oraz inspektorami nadzoru inwestorskiego, podobnie jak projektantami, którzy oprócz opracowania dokumentacji także działają w ramach nadzoru autorskiego na budowie, mogą być tylko osoby posiadające uprawnienia budowlane odpowiedniej specjalności oraz legitymujące się aktualnym zaświadczeniem wydanym przez Polską Izbę Inżynierów Budownictwa, a w odniesieniu do architektów – przez Izbę Architektów Rzeczypospolitej Polskiej. Zaświadczenia te potwierdzają przynależność do Izby oraz posiadanie obowiązkowego ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej związanej z wykonywanym zawodem.

• ustawa z 26 czerwca 1974 r. − Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz.U. z 2020 r. poz. 1320 ze zm.),
• ustawa z 7 lipca 1994 r. − Prawo budowlane (tekst jedn.: Dz.U. z 2020 r. poz. 1333 ze zm.),
• rozporządzenie ministra pracy i polityki socjalnej z 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz.U. z 2003 r. nr 169, poz. 1650 ze zm.),
• rozporządzenie ministra infrastruktury z 6 lutego 2003 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy podczas wykonywania robót budowlanych (Dz.U. z 2003 r. nr 47, poz. 401),
• rozporządzenie ministra infrastruktury z 26 czerwca 2002 r. w sprawie dziennika budowy, montażu i rozbiórki, tablicy informacyjnej oraz ogłoszenia zawierającego dane dotyczące bezpieczeństwa pracy i ochrony zdrowia (tekst jedn.: Dz.U. z 2018 r. poz. 963),
• rozporządzenie ministra infrastruktury z 23 czerwca 2003 r. w sprawie informacji dotyczącej bezpieczeństwa i ochrony zdrowia oraz planu bezpieczeństwa i ochrony zdrowia (Dz.U. nr 120, poz. 1126),
• rozporządzenie ministra gospodarki, pracy i polityki społecznej z 28 kwietnia 2003 r. w sprawie szczegółowych zasad stwierdzania posiadania kwalifikacji przez osoby zajmujące się eksploatacją urządzeń, instalacji i sieci (Dz.U. nr 89, poz. 828 ze zm.),
• rozporządzenie ministra energii z 28 sierpnia 2019 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy urządzeniach energetycznych (Dz.U. poz. 1830 ze zm.),
• rozporządzenie ministra inwestycji i rozwoju z 29 kwietnia 2019 r. w sprawie przygotowania zawodowego do wykonywania samodzielnych funkcji technicznych w budownictwie (Dz.U. poz. 831),
• PN-HD 60364–7–704:2010 Instalacje elektryczne niskiego napięcia – Część 7–704: Wymagania dotyczące specjalnych instalacji lub lokalizacji – Instalacje na terenie budowy i rozbiórki,
• PN-HD 60364–4–41:2017–09 Instalacje elektryczne niskiego napięcia. Część 4–41: Ochrona dla zapewnienia bezpieczeństwa. Ochrona przed porażeniem elektrycznym,
• PN-HD 60364–5–54:2011 Instalacje elektryczne niskiego napięcia. Część 5–54: Dobór i montaż wyposażenia elektrycznego. Uziemienia, przewody ochronne i przewody połączeń ochronnych,
• PN-EN 60529:2003 Stopnie ochrony zapewnianej przez obudowy (kod IP),
• PN-EN 60529:2003/A2:2014–07 Stopnie ochrony zapewnianej przez obudowy (kod IP).